گنبد الله الله، تجلی ذکر صفویان در اردبیل

به گزارش ایرنا، مجموعه تاریخی جهانی شیخ صفی‌الدین اردبیلی به عنوان آرامگاه اجداد، شهریاران و برخی بزرگان عصر صفوی، شکوه معماری مذهبی دوره ایلخانی تا صفویه را در مرکز شهر اردبیل به نمایش می‌گذارد و آثار، تزیینات و جلوه‌های هنری گنبدها و کتیبه‌های آن توجه گردشگران و جهانگردان داخلی و خارجی را جلب می‌کند.

بر اساس مستندات تاریخی شیخ صفی‌الدین اردبیلی متولد ۷۱۳ – ۶۳۱ ش. برابر با ۷۳۵ – ۶۵۰ ق، نیای بزرگ دودمان صفویان از سادات بومی اردبیل ایران و هشتمین نسل از تبار فیروزشاه زرین‌کلاه بوده و فیروزشاه نیز از سادات بومی کردستان ایران بوده است.

به گواهی تاریخ، صفویان در ایران، دو کار بزرگ و ماندگار یعنی نخست ایجاد حکومت شیعی مستقل و دوم تحکیم وحدت ملی و یکپارچگی کشور با محوریت دین و شریعت انجام داده‌اند. شیخ صفی‌الدین اردبیلی روز دوشنبه دوازهم محرم سنه ۷۳۵ قمری بعد از نماز صبح در سن ۸۵ سالگی وفات یافت و روز بعد به وقت نماز ظهر در مجاورت خلوت خانقاه خویش دفن شد.

گنبد «الله‌الله» در مرکز مجموعه تاریخی بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی قرار دارد ، بر فراز مقبره این عارف نامدار توسط شیخ صدرالدین موسی، فرزند شیخ صفی ساخته شده و به‌عنوان هسته مرکزی مجموعه شناخته می‌شود.

ویژگی‌ها و تزیینات گنبد الله الله

از ویژگی‌های برجسته گنبد می‌توان به برج استوانه‌ای آجری با ارتفاع حدود ۱۷.۵ متر و محیط ۲۲ متر، که روی پایه‌ای سنگی هشت‌ضلعی قرار دارد، اشاره کرد. نوع گنبد به اصطلاح، کم‌خیز و به‌صورت گسسته طراحی شده و تزیینات بیرونی آن شامل بدنه با کاشی‌های فیروزه‌ای تزیین شده که کلمه «الله» به‌صورت مکرر روی آن نقش بسته و از همین‌رو به آن گنبد الله‌الله می‌گویند.

تزیینات داخلی گنبد شامل دیوارهای گچ‌کاری شده داخلی تا محل اتصال به گنبد و با نقاشی‌های اسلیمی و گل‌ و بوته‌های رنگی روی کرباس تزیین شده‌ و این نقوش شباهت زیادی به طرح‌های قالی دوره صفوی دارند.

در محل اتصال برج به ساقه گنبد، کتیبه‌ای قرآنی به خط ثلث با کاشی معرق سفید در زمینه لاجوردی دیده می‌شود و یک صندوق چوبی منبّت و خاتم‌کاری‌شده روی قبر شیخ صفی قرار دارد که در گذشته با جواهرات تزیین شده بود و روی آن کتیبه‌ای با نام «العبد موسوی الصفوی» حک شده است.

بسیاری از لایه‌های تزیینی و الحاقات فعلی در دورهٔ صفوی و مراحل بازسازی بعدی افزوده شده‌اند و علاوه بر کارکرد تدفینی، گنبد به‌عنوان علامتِ بصری و نمادِ عرفانی در مناسک زیارتی و فضای صوفیانهٔ مجموعه عمل کرده است

دو ورودی در شمال و جنوب برج وجود دارد؛ ورودی شمالی با ساخت قندیل‌خانه در دوره شاه طهماسب، تا حد زیادی از دید خارج شده و ورودی جنوبی که به “قبله قاپوسی” یعنی درب قبله معروف است، در گذشته ورودی اصلی آرامگاه بوده است.

این گنبد نه‌تنها از نظر معماری و تزیینات، بلکه از نظر مفهوم عرفانی و مذهبی جایگاه ویژه‌ای دارد و نمادی از پیوند هنر، ایمان و تاریخ در دوره صفوی است و یکی از ممتازترین نمونه‌های معماری آرامگاهی ایران است که هم از نظر ساختار فضا و هم از حیث تزیینات کاشی‌کاری و کتیبه‌نگاری نمایانگر تلفیق سنت‌های محلی و جریان‌های هنری دوره‌های پسین به‌ویژه صفوی است.

هستهٔ بنای مقبره مربوط به دوره‌های میانی اسلامی است و بسیاری از لایه‌های تزیینی و الحاقات فعلی در دورهٔ صفوی و مراحل بازسازی بعدی افزوده شده‌ و علاوه بر کارکرد تدفینی ، گنبد به‌عنوان علامتِ بصری و نمادِ عرفانی در مناسک زیارتی و فضای صوفیانهٔ مجموعه عمل کرده است.

معماری و کتیبه‌های گنبد الله الله

بدنهٔ اصلی از آجر فشاری ساخته شده و بار گنبد از طریق ساقه به دیوارها و سپس به پی‌های سنگی منتقل می‌شود. در اتصال گنبد به ساقه از زبانه‌های آجری و حلقه‌های تقویتی استفاده شده تا توزیع بار یکنواخت گردد.

آجر ماشینی و دستی با ملات گل سیمان یا آهک در بدنهٔ اصلی و در فواصل داخلی به‌کار رفته است. آجرکاری به صورت ردیف‌های مرتب و الگوهای تزیینی در برخی نواحی مشاهده می‌شود.

در پایه و پی از سنگ‌تراش برای مقاومت در برابر رطوبت و فرسایش استفاده شده است. سنگ‌های پی دارای بندکشی قوی و سطوح صیقل‌خورده‌اند و کاشی‌های معرق و هفت‌رنگ فیروزه‌ای و لاجوردی در نمای بیرونی گنبد و بخش‌هایی از ساقه استفاده شده‌اند.

قبر مرکزی یا صندوق چوبی با تزیینات منبت در مرکز قرار دارد و فضا به‌گونه‌ای تنظیم شده تا محور زیارتی-دیداری از ورودی تا قبله دنبال شود و شکل هندسی گنبد و سطوح کاشی‌کاری به پراکندگی صوت کمک کرده و در مراسم مذهبی پژواک مناسبی ایجاد می‌کند

تکنیک کاشی‌کاری معرق در ایجاد طرح تکرارشوندهٔ نوشتار «الله» برجسته است و در داخل، از گچ‌بری‌های اسلیمی و نقوش گل‌وبوته‌ای با رنگ‌روغن یا رنگ‌های معدنی روی لایهٔ گچی استفاده شده است. برخی کتیبه‌ها با گچ‌بر و بعضاً با رنگ‌آمیزی کنتراست‌دار اجرا شده‌اند.

در درهای چوبی و صندوق قبر از چوب سخت منبت‌کاری‌شده و گاهی خاتم‌کاری استفاده شده است و ویژگی نمادین و چشمگیر گنبد، آرایش کاشی‌کاری است که واژهٔ «الله» را به‌صورت موتیف‌های تکرارشونده در بدنهٔ بیرونی و پیرامون گنبد عرضه می‌کند؛ این تکرار هم از منظر بصری ریتم می‌آفریند و هم از منظر معنایی پیام وحدت و یادخدا را منتقل می‌سازد.

کتیبه‌های قرآنی و ذکرهای مذهبی به خط ثلث و نسخ در محل اتصال ساقه به گنبد و در قاب‌های کاشی‌کاری دیده می‌شود که نقش اطلاع‌رسانی مذهبی و زیبایی‌شناختی دارد و داخل گنبد و گوشه‌های دیوارها با نقوش اسلیمی و شبکه‌های هندسی تزیین شده‌ که با سنت‌های بصری ایرانی-اسلامی هماهنگ است.

غالب رنگ‌ها فیروزه‌ای، لاجوردی، سفید و زمینه‌های خاکستری-آجرین هستند که کنتراست بین کاشی و آجر را افزایش می‌دهد و فضای زیر گنبد غالباً میانه‌رو و به نسبت روشن است؛ نورگیری از طریق پنجره‌های کوچک‌تر در ساقه و گاهی بازشوهای بالا تامین می‌شود تا نور پراکنده و ملایم وارد گردد.

قبر مرکزی یا صندوق چوبی با تزیینات منبت در مرکز قرار دارد و فضا به‌گونه‌ای تنظیم شده تا محور زیارتی-دیداری از ورودی تا قبله دنبال شود و شکل هندسی گنبد و سطوح کاشی‌کاری به پراکندگی صوت کمک کرده و در مراسم مذهبی پژواک مناسبی ایجاد می‌کند.

تهدیدات و راهکارهای حفاظت و بهترین زمان بازدید از گنبد الله الله

رطوبت، یخ‌زدگی، بارش و نفوذ آب در بافت کاشی و ملات باعث شل شدن کاشی‌ها و فرسایش گچ‌بری‌ها می‌شود و تماس فیزیکی مکرر، نصب قاب یا موارد نامناسب در دیواره‌ها و تعمیرات غیرحرفه‌ای از دیگر عوامل تخریب است و می‌تواند سازه گنبد را تهدید کند.

مرمت مبتنی بر شناخت مصالح و تکنیک‌های سنتی، تامین زهکشی مناسب و حفاظت از پی، استفاده از آزمایش‌های شیمیایی و مکانیکی برای تعیین وضعیت کاشی و ملات، ایجاد مسیرهای بازدید کنترل‌شده و آموزش نیروی مرمت‌گر محلی و نصب دستگاه‌های غیرمخرب برای پایش نشست، رطوبت و تغییرات سازه‌ای، و تدوین برنامهٔ مستمر نگهداری برای حفاظت گنبد ضروری است.

تکرار کلمهٔ «الله» روی بدنه گنبد، شاخصه‌ای از فضای عرفانی و ذکر دایمی در فرهنگ صوفیهٔ محلی است

حفاظت از این اثر مستلزم رویکردی میان‌رشته‌ای است که ترکیب دانش معماری تاریخی، موادشناسی، مرمت سنتی و مدیریت بازدید را دربرگیرد تا هم ارزش‌های ملموس و هم ناملموسی آن برای نسل‌های آینده حفظ شود.

گنبد «الله‌الله» نمونه‌ای برجسته از پیوند ساختاری و زیباشناختی در معماری آرامگاهی ایران است و به‌عنوان زبانی نمادین برای انتقال معانی مذهبی و عرفانی بهره برده است و تکرار کلمهٔ «الله» روی بدنه گنبد، شاخصه‌ای از فضای عرفانی و ذکر دائمی در فرهنگ صوفیهٔ محلی است.

گنبد در بافت آیینی مجموعه نقشی مرکزی دارد و برای زائران و پیروان شیخ صفی مکانی روحانی و یادآور آموزه‌های او محسوب می‌شود. به‌دلیل قدمت و ارزش هنری، نیاز به مرمت‌های دوره‌ای و حفاظت از کاشیکاری‌ها و گچ‌بری‌ها دارد تا از فرسایش و آسیب‌های محیطی حفظ شود.

بهترین زمان بازدید از گنبد الله الله در مجموعه تاریخی و جهانی شیخ صفی‌الدین اردبیلی اوایل صبح یا بعد از ظهر برای نورپردازی بهتر روی کاشی‌کاری‌ها و اجتناب از شلوغی است و رعایت آداب زیارتی در داخل مجموعه ، دوری از لمس مستقیم کاشی‌ها و تزیینات برای حفظ آنها، و احترام به فضاهای عبادتی توصیه می‌شود.

کهن شهر اردبیل ، مرکز استان اردبیل از جذابیت‌های طبیعی، تاریخی، اقتصادی و مذهبی متعددی در حوزه گردشگری دارد و از مقاصد اصلی گردشگران داخلی و خارجی محسوب می‌شود.