طرح احیای آهو، ملکه دشت مغان دوباره می‌دود

به گزارش ایرنا، دشت مغان، یکی از پهناورترین و حاصلخیزترین مناطق شمال غرب کشور، نه تنها به عنوان قطب کشاورزی و اقتصادی استان اردبیل شناخته می‌شود بلکه به دلیل وسعت و شرایط اقلیمی خاص به عنوان یکی از زیستگاه‌های مهم حیات وحش به‌ ویژه زیستگاه اصلی “آهوی مغان” محسوب می‌شود.

این دشت وسیع در مجاورت رود ارس و مرزهای شمالی استان به واسطه خاک‌ غنی و شبکه‌های آبیاری گسترده، شهرت فراوانی در تولید محصولات کشاورزی استراتژیک دارد و با دارا بودن دشت‌های باز و استپ‌های وسیع، محیطی ایده‌آل برای گونه‌هایی چون آهو فراهم کرده است.

آهوی مغان که زمانی به وفور در گستره وسیعی از دشت‌های شمالی اردبیل دیده می‌شد، به دلیل تخریب زیستگاه‌ها، توسعه کشاورزی، شکار غیرمجاز و عوامل اقلیمی، در فهرست گونه‌های آسیب‌پذیر قرار گرفته و حفظ این گونه نه تنها از منظر تنوع زیستی حائز اهمیت است، بلکه به عنوان میراث طبیعی و نماد اکوسیستم دشت مغان، جایگاه ویژه‌ دارد.

این گونه نه تنها یک موجود زنده، بلکه یک محصول تکاملی موفق در برابر سختی‌های طبیعی منطقه مغان است و حفظ این ویژگی‌ها از طریق اقدامات حفاظتی، تضمین‌کننده تداوم حیات این سرمایه ارزشمند خواهد بود

از این‌رو دشت مغان نمونه‌ای از همزیستی کشاورزی مدرن و طبیعت بکر محسوب می شود و ترانه اصیل “مغانا جیران” یعنی آهوی مغان در وصف آن گونه جانوری زیبا بر ساز و سوز عاشیق‌های آذربایجانی و مغانی نشانگر پیشینه وجود آهو در مغان و دلبستگی مردم به آن است.

اداره کل حفاظت محیط زیست استان اردبیل در سال ۱۳۸۹ با ثبت منطقه حفاظت شده مغان و فنس‌کشی محدوده‌ای به مساحت حدود ۲۴ هکتار در نزدیکی روستای “علملو” شهرستان پارس‌آباد و اصلاندوز به انتقال تعدادی آهو از دشت سهرین استان زنجان اقدام و به صورت نیمه‌طبیعی، احیای آهوی دشت مغان را آغاز کرد.

مدیرکل حفاظت محیط زیست استان اردبیل با بیان اینکه در آن سال ۶ راس آهو به سایت احیا و تکثیر مغان انتقال داده شد، اظهار کرد: در تیرماه سال ۱۴۰۱ با رهاسازی تعداد ۱۹ راس آهو، گام نهایی برای احیای این گونه منحصربفرد برداشته شد.

کیومرث سفیدی بیان کرد: اکنون ۳۵ راس آهو در سایت مغان وجود دارد و طبق بررسی‌ها و پایش‌های صورت گرفته، آهوها با شرایط محیطی منطقه کاملا سازگار شده‌اند و طی یک سال اخیر شکار، صید و تلفاتی گزارش نشده است.

وی تصریح کرد: آهوان مغان که در ۵۰ سال گذشته منقرض شده بودند، در سال‌های اخیر در طبیعت رهاسازی شده و در زیستگاه طبیعی زندگی می‌کنند و منطقه حفاظت شده مغان از بهترین سایت‌های سازگار با محیط زیست برای احیای این گونه در کشور است.

سفیدی با اشاره به اینکه تهدید همچنان پابرجاست و وسوسه شکارچیان افول نکرده است، از مردم، دوستداران طبیعت و جوامع محلی خواست، نگذارند زیبایی بیش از حد این گونه جانوری، بلای جانش شود و گرفتار زخم‌های بی‌تدبیری و نابودی گردد.

این آهو، با ظرافت‌های ساختاری و رفتاری نماد انعطاف‌پذیری حیات وحش در برابر شرایط سخت اقلیمی منطقه است و ویژگی‌های فیزیکی بقای آن را در دشت‌های باز، ممکن ساخته است و با داشتن پاهایی بلند و باریک، برای دویدن در مسافت‌های طولانی و با سرعت‌های بالا سازگار شده است.

آهوی مغان به دلیل هوشیاری بالا و واکنش های سریع به ویژه در زمان خطر، حرکات انفجاری و جهش‌های بلند از خود نشان می‌دهد و این ویژگی مکانیسم بقای قدرتمند در برابر شکارچیان طبیعی منطقه محسوب می‌شود.

قد آنها در ناحیه شانه به طور متوسط بین ۶۰ تا ۷۰ سانتی‌متر است و به آنها اجازه می‌دهد دید وسیعی بر محیط پیرامون داشته باشند و رنگ پوشش بدن این آهو، متمایل به شنی یا زرد نخودی روشن در قسمت پشتی است، که به شکلی ایده‌آل با رنگ دشت‌ها و مراتع خشک منطقه همخوانی دارد.

۳۵ راس آهو در سایت مغان وجود دارد و طبق بررسی‌ها و پایش‌های صورت گرفته، آهوها با شرایط محیطی منطقه کاملا سازگار شده‌اند و طی یک سال اخیر شکار، صید و تلفاتی گزارش نشده است

بخش شکمی و زیرین بدن به رنگ سفید خالص بوده و این تضاد رنگی، در هنگام مشاهده از فواصل دور، در استتار نقش مؤثری ایفا می‌کند؛ یکی از بارزترین تفاوت‌ها در جنس نر مشاهده می‌شود یعنی شاخ‌های نرها بلند، مارپیچی و به سمت عقب متمایل هستند که در فصل زادآوری با رشد یک برآمدگی قابل رؤیت در ناحیه گلو، که به «گواتر» معروف است، همراه می‌شود.

این ویژگی در نرها شاخصی برای نمایش قدرت و قلمروطلبی در برابر رقبای نر است و ماده‌ها معمولاً فاقد شاخ بوده یا شاخ‌های بسیار کوچک‌تری دارند و رفتارهای جمعی و تغذیه‌ای این گونه نیز با شرایط زیست‌محیطی اردبیل تنظیم شده است.

این حیوان یک علف‌خوار فرصت‌طلب است که می‌تواند رژیم غذایی خود را بر اساس تغییرات فصلی منابع گیاهی تنظیم کند و توانایی مصرف گیاهان خشک و کم‌آب را دارد که در مناطق استپی امری حیاتی است و تمایل به زندگی گروهی دارد و در قالب دسته‌های کوچک‌تر یا بزرگ‌تر در دشت‌ها پرسه می‌زند و این امر به افزایش امنیت جمعی و کشف سریع‌تر منابع کمک می‌کند.

سایت‌های تکثیر، پناهگاه حیات وحش

مهم‌ترین بخش برنامه و طرح اداره کل حفاظت محیط زیست اردبیل، راه‌اندازی و توسعه سایت‌های تکثیر نیمه‌طبیعی در محیط‌های کنترل‌شده و هدف از ایجاد این سایت‌ها فراهم کردن محیطی امن برای زادآوری آهوان تحت نظارت کارشناسان و دامپزشکان است.

بر اساس اعلام مسئولان اداره کل حفاظت محیط زیست استان اردبیل، در سایت های تکثیر علاوه بر نگهداری، عملیات مهمی چون بهبود وضعیت تغذیه، پایش سلامت و مدیریت جمعیت با دقت پیگیری می‌شود تا نسل‌های جدید آهو از سلامت کافی برای رهاسازی تدریجی در زیستگاه‌های اصلی برخوردار باشند.

با بکارگیری دانش تخصصی و رعایت استانداردهای جهانی برنامه‌های تکثیر آهو به صورت متمرکز دنبال می‌شود و این برنامه شامل جداسازی گروه‌های مولد و ایجاد شرایط بهینه برای جفت‌گیری و تولد نوزادان است.

پروژه‌هایی برای بازسازی و غنی‌سازی پوشش گیاهی زیستگاه‌های اصلی نیز در دست اجرا است تا پس ازرهاسازی آهوان بتوانند در محیط طبیعی خود، غذای کافی و سرپناه مناسب بیابند.

یگان‌های حفاظت محیط زیست گشت‌زنی‌های خود را افزایش داده‌اند تا از تعرض شکارچیان و دامداران به مناطق حساس، به‌ویژه در فصول زادآوری، جلوگیری شود و آموزش جوامع محلی نیز برای مشارکت در حفاظت از این گونه، بخش مهمی از این تلاش‌ها را تشکیل می‌دهد.

چالش‌ها؛ خشکسالی تا تأمین منابع مالی

با وجود تلاش‌های صورت گرفته، طرح‌های حفاظتی می تواند با موانعی جدی روبرو باشد و تغییرات اقلیمی و خشکسالی‌های مکرر، منابع آب و پوشش گیاهی دشت مغان را به‌شدت تحت تأثیر قرار داده و تأمین غذای آهوان رهاسازی شده را دشوار می‌کند.

بنابراین تامین شرایط فوق ضامن تداوم حیات این سرمایه ارزشمند خواهد بود و تأمین بودجه پایدار برای نگهداری تخصصی سایت‌های تکثیر و نیروی متخصص نیز باید مدنظر اداره کل حفاظت محیط زیست استان اردبیل باشد.

به گفته کارشناسان محیط زیست، موفقیت نهایی احیای آهوی مغان، مستلزم تعامل چندجانبه نهادهای دولتی، سازمان‌های مردم‌نهاد و مهم‌تر از همه همراهی جوامع محلی است و حفاظت از آهوی مغان در شمال استان اردبیل نه یک وظیفه مقطعی بلکه تعهدی بلندمدت برای حفظ تعادل اکولوژیک دشت مغان و تضمین بقای این میراث ارزشمند برای نسل‌های آینده است.

با استمرار این اقدامات، امید می‌رود جمعیت آهوان دشت های سرسبز و فراخ مغان طی سال‌های آتی به نقطه خودپایداری برسد و این گونه جانوری بار دیگر در پهنای مغان جولان دهد و ترانه مغانا جیران به خاطره‌ای حسرت‌بار تبدیل نشود.