بزرگ نامدار نثر پارسی با تاریخ افراشته بیهقی بر تارک ایران زمین

به گزارش ایرنا، او که پدر نثر فارسی است و چون بسیاری از بزرگان که تاریخ و ادب پارسی مفتخربه وجودشان است از خطه بزرگ خراسان برخاسته است و زینت زبان پارسی است.

این نویسنده چیره‌دست و بزرگ ابوالفضل بیهقی از شناخته‌شده‌ترین و تأثیرگذارترین تاریخ‌نگاران ایرانی است که دیوان‌سالاران عصرغزنوی بود با ثبت وقایع دوران سلطنت غزنویان، سهم بزرگی در نگارش تاریخ ایران دارد. کتاب «تاریخ بیهقی»، تنها اثر ابوالفضل بیهقی، او را به یکی از ماندگارترین شخصیت‌های اهل قلم در تاریخ ادبیات ایران تبدیل کرده است.

ابوالفضل بیهقی مورخ کتاب تاریخ بیهقی با ثبت وقایع دوران سلطنت غزنویان سهمی برجسته در نگارش تاریخ ایران زمین دارد، کتابی که او را به یکی از ماندگارترین چهره های تاریخ ادبیات ایران بدل کرده است.

ابوالفضل محمدبن حسین بیهقی به سال ۳۸۵ ه. ق از روستای «حارث آباد» بیق شهرستان سبزوار برخاست از خانواده و پدرش جز آنکه از مردمان بیهق و از خواجگان دربار بوده اطلاعات چندانی در دست نیست اما از همان اوان کودکی و نوجوانی ابوالفضل را به تحصیل علم و دانش گماشت.

او آموزش در بیهق آغاز و تحصیلات تکمیلی را در نیشابور گذراند و به سبب علاقه در نوجوانی در ادب و نویسندگی سرآمد شد و در ۲۷ سالگی به شهر غزنه (افغانستان کنونی) هجرت کرد و به دربار غزنویان راه یافت و پس از تلاش وافر در این عرصه، موفق به دستیاری «خواجه ابونصر مشکان» (صاحب دیوان رسالت محمود غزنوی) شد و تحت تعلیم مشکان که ادیب و دبیر بلندمرتبه‌ای در دربار غزنویان بود قرار گرفت.

خواجه ابونصر مشکان؛ بیهقی را محرم و یار نزدیک خود دانسته چنانکه اسرار و اخبار دستگاه غزنوی را با او در میان می گذاشت و این موضوع سرمایه ارزشمندی برای بیهقی برای نگارش وقایع زمان شد.

بیهقی در زمان حکومت مسعود غزنوی، دبیر دیوان رسالت شد و زیر دست ابوسهل زوزنی کار کرد و به سلطنت عزالدوله عبدالرشید غزنوی در سال ۴۴۰ ه – ق ریاست دیوان رسالت را بر عهده گرفت.

سرانجام بیهقی که خود را نزدیک به روزگار بازنشستگی و دوران پیری می‌دید، تصمیم گرفت حاصل تجربیاتش را با اثری عظیم برای آیندگان به یادگار گذارد و از سال ۴۴۸ هـ. ق تا ۴۵۱ هـ. ق به تالیف کتابی که بعدها «تاریخ بیهقی» نام گرفت، پرداخت.

کتابی ارزشمند و غنی که با نام‌های دیگری نظیر «تاریخ مسعودی، تاریخ آل سبکتکین، جامع التواریخ و تاریخ آل ناصر» نیز شناخته می شود و از امهات نثر فارسی و یکی از منابع مهم و معتبر شناخت تاریخ ایران در دوره غزنویان است و باید اقرار کرد که تاریخ بیهقی آئینه روزگار غزنویان و بخش های شرقی ایران در آن زمان است. این کتاب ارزشمند در ۳۰ جلد نگاشته شد و یکی از شیواترین متون زبان فارسی نام گرفت و به نوعی نثر امروز الهام گرفته از آن است.

بیهقی، نه تنها یک مورخ است بلکه تاریخ بیهقی که مشهورترین اثر اوست جلوه ای ملموس از مسائل اجتماعی و اوضاع جغرافیایی آن روزگاران و در واقع گنجینه‌ای ارزشمند از امثال، حکم و پند و اندرز است کتابی که نوعی ادبیات و تاریخ ادبیات برجسته و از متون کلاسیک محسوب می شود و سرشار از فنون بلاغت، آرایه‌های ادبی، نثری آهنگین و بهره‌مند از شعر است از این رو وی را به‌عنوان پدر نثر فارسی نیز می‌نامند.

ابوالفضل بیهقی، نویسنده ای ثابت قدم و تاریخ نگاری واقع‌نگر

وی در تاریخ نگاری خویش بر خلاف آنچه که مرسوم بود بدون ترس، ضعف پادشاهان و سلاطین را گوشزد کرده و برابر گردنکشان سر طاعت نداشت، حقیقت و حق مطلب را بی هیچ واهمه‌ای بیان نموده و در اصول تاریخ نگاری دید دقیق و نقادانه اما از نگاهی علمی داشت.

دکترای زبان و ادبیات فارسی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا در این رابطه گفت: این عظمت بیهقی است، نویسنده‌ای که نه‌تنها با معیارهای نقد کهن بلکه با سنجه‌های امروز نیز یکی از تواناترین و استوارترین نویسندگان تاریخِ زبان فارسی است.

علی ششتمدی افزود: اهمیت تاریخِ بیهقی در نقد مدرن، بیش از هر چیز به این سبب است که روایت‌های او حتی با معیارها و دیدگاه‌های نو در ادبیات داستانی، همچنان استوار و قوی‌ هستند.

وی اظهار کرد: در روایت‌های تاریخِ بیهقی روشن است که ما با «داستان» روبرو نیستیم او در واقع تاریخ را روایت می‌کند اما این کار را چنان استادانه و سنجیده انجام می‌دهد که به نوشته‌اش صورتی داستانی و درخورِ توجه می‌بخشد.

این مدرس آموزش داستان نویسی گفت: بیهقی چنان سخن می‌گوید که ما پس از گذشت قرن‌ها درمی‌یابیم اصل روایت چه بوده است، واژه‌ها و جمله‌ها را چنان در خدمت معنا می‌گیرد که روایتش به بهترین شکل ممکن بیان می‌شود.

ششتمدی افزود: برای نمونه آن‌جا که امیر تصمیم دارد به بهانه‌ای حسنک را به دار کشد، بیهقی می‌نویسد: «دو مرد پیک راست کردند با جامه‌ی‌ پیکان، که از بغداد آمده‌اند و نامه‌ی خلیفه آورده‌اند که حسنک قرمطی را بر دار باید کرد.» از اینرو کدام خواننده است که حتی پس از گذشت یک هزاره از عمق این جمله‌ها درنیابد که نویسنده این اقدام را نمایشی و سیاسی دانسته است؟

وی اظهار کرد: برخی روایت‌های کوتاه بیهقی هرچند بخشی از تاریخ است اما با معیارهای ادبیات داستانی مدرن می‌توان آن را داستانی مینیمال دانست.

تاریخ بیهقی هیچ گاه قدیمی نمی شود

درباره اثر بیهقی باید گفت تاریخ بیهقی علاوه بر اینکه از منابع اصیل و دست اول عصر غزنوی است، منبع بسیار ارزشمندی برای حکومت‌های معاصر زمان سلجوقی، سامانی، صفاری و خلفای عباسی نیز به شمار می‌رود.

یک استاد دانشگاه و پژوهشگر تاریخ در این خصوص به خبرنگار ایرنا گفت: تاریخ بیهقی اثر ابوالفضل بیهقی متنی فاخر است چون در کنار بیان ادبی و معجزه آسا؛ جملات این متن هیچ گاه قدیمی و کهنه نشده و نمی شود.

دکتر محمودرضا سلیمانی افزود: اثر بیهقی متنی هنرمندانه است به گونه ای که برای بیان تاریخ از ابزار هنری بسیار زیادی استفاده کرده است نمایش و صحنه گردانی های فوق العاده زیبایی در آن مشهود است.

وی تصریح کرد: خواننده تاریخ بیهقی احساس می کند روبروی این اثر فاخرایستاده است فردی که این تاریخ را می خواند خودش را در جایگاه مورخ و راوی می بیند و آنقدر مباحث برایش جذاب است که ناخودآگاه احساس جانشینی نسبت به بیهقی نموده و خود را بیهقی قلمداد می کند.

این استاد دانشگاه و پژوهشگر تاریخ خاطرنشان کرد: مخاطب در برخی لحظات تاریخ بیهقی خود را جای شخصیت های همچون سلطان مسعود، حسنک، میمندی و بونصرمشکان دیده و با آنها ارتباط برقرار می کند و در کنار اینکه محتوای روایت را نگاه کرده، شروع به قضاوت درباره این حکایت می کند و همه این موارد مبین آن است که این متن تاریخی اثری هنری است.

دکتر سلیمانی افزود: در ارتباط با مسائل اجتماعی، بیهقی اوضاع و شرایط را به گونه ای در تاریخ خود بیان کرده که به شدت با ما ارتباط برقرار می کند چنانکه در مطالعه متن بیهقی احساس می کنید در تمام تاریخ ایران بعد از اسلام قدم می زنید و طعم و مزه های لحظات گوناگون تاریخ صرفا در متن بیهقی با زیبایی و جذابیت خاص مشاهده می شود.

وی اظهار کرد: تاریخ بیهقی متن اجتماعی است که در آن به وضوح وضعیت مردم و مشکلات جامعه را نگاشته است و به برخی آیین ها و رسوم به طورمستقیم اشاره می کند به گونه ای که جزو فرآیندهای تاریخ سازی یک ملت قلمداد و روابط انسان ها را به طرزی زیبا وادیبانه مطرح می کند.

این استاد تاریخ دانشگاه حکیم سبزواری ادامه داد: متن وی هنری، اجتماعی، روانشناسانه و فوق العاده ارزشمند برای شکل گیری مباحث و کلیدواژه های تئاتر و موسیقی و سینماست.

دکتر سلیمانی افزود: بیهقی در متن خود سکانس و دکوپاژ دارد و براساس یک دکوپاژ خیلی جذاب شخصیت ها را می چیند و شما را از نمایی که خودش تشخیص می دهد وارد عرصه سینمای خودش می کند.

تاریخ بیهقی اطلاعات بی‌نظیری درباره تشکیلات دیوان و دیوانسالاری ایران آن دوره است، وی در منصب دیوانی خود یاداشت برمی‌داشت و از اسناد رسمی دیپلماتیک برای خود نسخه‌ها تهیه و در مدت خانه‌نشینی آن‌ها را تنظیم می‌کرد. این مورخ بزرگ فردی خداترس بود که پیامبر (ص) را یگانه روی زمین می‌دانست و به اصول اعتقادی نیز پایبند بود و همه اینها موجب ماندگاری اثر وی شد.

بیهقی در تاریخ خود به دفاع از جامعیت کارش پرداخته و داد تاریخ را به تمام داد، در جایی از کتابش نوشته «می‌خواهم که داد این تاریخ به تمامی بدهم و گرد زوایا و خبایا برگردم تا هیچ چیز از احوال پوشیده نماند اگر این کتاب دراز شد و خوانندگان را از خواندن ملامت افزاید طمع دارم به فضل ایشان که مرا از مبرمان نشمرند».

بیهقی در تاریخ نگاری از بیان تاریخ خشک و بی روح امتناع داشته و می گوید: «من آنچه واجب است بجای آرم» از طرفی در سالخوردگی این کتاب ارزشمند را نوشته و نیاز ندیده اربابان پیشین خود را مدح کند.

وی در تاریخ بیهقی می‌نویسد: قصدش بزرگنمایی و قدردانی از مسعود نیست بلکه «غرض ما آنست که تاریخ پایه بنویسم و بنایی بزرگ افراشته گردانم، چنانکه ذکر آن تا آخر روزگار باقی بماند.»

بیهقی در بخشی از کتابش در باره ناملایمتی و دل نبستن به دنیا و عبرت گرفتن می نویسد: «و ندانم تا این نوخاستگان درین دنیا چه بینند که فراخیزند و مشتی حطام گرد کنند وز بهر آن خون ریزند و منازعت کنند و آنگاه آن را آسان فرو گذارند و با حسرت بروند.»

این تاریخ نگار شهیر در نگارش تاریخش دنبال حقیقت است و می نویسد: «اگرچه این اقاصیص از تاریخ دور است من آنچه واجب است و حقیقت، بجای آرم تاریخ را برای آیندگان می نویسم که این تاریخ پیش گرفته ام، التزام این قدر بکرده‌ام تا آنچه نویسم یا از معاینه من است یا از سماع درست از مردی ثقه”.

«علی اکبر فیاض» مصحح کتاب تاریخ بیهقی، این اثر ارزشمند را شاهکار ادب فارسی و نمونه خوب تاریخ‌نویسی می‌داند که یکی از منابع مهم و معتبر شناخت تاریخ ایران در دوره غزنویان است.

همچنین اساتیدی چون «یاحقی و سیدی» درباره تاریخ بیهقی و شاهنامه فردوسی بیان کرده‌اند: بی‌تردید مهمترین و شاخص‌ترین اثر ابوالفضل بیهقی تاریخ گران‌سنگ مسعودی معروف به تاریخ بیهقی است که در قلمرو نثر فارسی در زمره دو، سه اثر شاخص و تراز اول قرار می‌گیرد.

این پژوهشگران بر این باور هستند که از میان آثار ادبی فارسی به سادگی نمی‌توان یکی را برگزید و با تاریخ بیهقی سنجید، اما شاهنامه فردوسی به دلایلی با این کتاب قابل مقایسه است.

گذشته از مشابهت‌های آشکار میان زمان، زندگانی و شخصیت صاحبان این ۲ اثر فاخر، برخی همانندی‌های دیگر همچون محتوا و چگونگی پیدایش، این ۲ اثر را به هم نزدیک می‌کند، بخصوص دغدغه‌های هر دو در انعکاس اوضاع نامساعد سیاسی ـ فرهنگی و چشم‌انداز نگران‌کننده‌ای که ایران با آن مواجه بوده، بسیار شبیه یکدیگر است و حدسِ عنایت ویژه بیهقی به اثر سترگ فردوسی را تقویت می‌کند.

بیقهی سرانجام به تهمت حاسدان گرفتار، معزول و محبوس شد. بیهقی بعد از رهایی از زندان، باقی عمر را در انزوا به سر برد تا آنکه در سال ۴۷۰ هجری قمری در شهر غزنه درگذشت و به دلیل آن که سال‌ها بعد بخش زیادی از شهر و گورستان توسط مغولان تخریب شد، اثری از آرامگاه وی برجای نمانده است.

به گزارش ایرنا، سبزوار مهد فرهنگ، تمدن و خاستگاه قیام سربداران و از نخستین شهرهای شیعی ایران است که مفاخر و اندیشمندان فراوانی چون ابوالفضل بیهقی، خواجه نظام الملک، کاشفی، حکیم سبزواری و آیت الله عبدالاعلی سبزواری و استاد حمید سبزواری را در دامن خود پرورانده است. اما سرآمدی بیهقی سبب شده تا اول آبان ماه به عنوان روز ابوالفضل بیهقی، پدر نثر فارسی نام گذاری شود. اقدامی فرهنگی که در خور تحسین و مفید برای مانایی زبان فارسی و داشته های این فرهنگ و زبان غنی است.