پوسترها سخن می‌گویند؛ ۳۶ دوره نمایشگاه کتاب چطور گذشت؟

به گزارش خبرنگار فرهنگی ایرنا، نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران که این روزها سی‌وششمین دوره آن در محل مصلی امام خمینی (ره) در حال برگزاری است، رویدادی ریشه‌دار در مجموعه رویدادهای فرهنگی ایران به شمار می‌آید و به نوعی جشن ده‌روزه دید و بازدید علاقه‌مندان یار مهربان و همزمان نویسندگان، ناشران، مترجمان و اصحاب قلم و اندیشه است.

رویدادی که از اولین دوره آن در سال‌های دهه ۶۰ و با وجود تازگی و بی‌تجربگی برگزارکنندگان و در روزهایی که هنوز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران در جریان بود، دست‌کم از جهت سوابق و هویت بصری به‌خوبی نظم داده شده و سنگ اول بنا محکم نهاده شده است.

همزمان با سی‌وششمین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، پوسترهای همه این سال‌ها در یکی از اتاق‌های نشست‌های خبری در نیم‌طبقه شبستان مصلی امام‌ خمینی (ره) به نمایش درآمده است.

روزهای پاییزی جنگ و شمعی که کتاب روشن کرد

نگاهی به پوستر اولین دوره نمایشگاه نشان می‌دهد این رویداد در اولین دوره ۱۴ تا ۲۲ آبان ۱۳۶۶ و در حالیکه هنوز جنگ تحمیلی تمام نشده بود، برگزار شده است؛ ولی از روی پوستر نمی توان به محل برگزاری یا بین‌المللی یا ملی بودن آن پی برد. با وجود این، از مجموع اطلاعات اینترنتی می‌توان فهمید نمایشگاه کتاب تهران به شکل بین‌المللی، آغاز به کار کرد و ۳۲ کشور، تازه‌های نشر خود را به این رویداد بزرگ فرستادند.

در این دوره، ۲۰۰ ناشر داخلی با ۸ هزار عنوان کتاب و ۱۹۶ ناشر خارجی با ۲۶ هزار عنوان کتاب، سبب شدند تا کتاب‌دوستان به استقبال ۳۴ هزار عنوان کتاب در این رویداد بروند.

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای مقام معظم رهبری که در آن زمان رئیس‌جمهور بودند، با حضور چندساعته در نمایشگاه کتاب تهران، توجه جامعه جهانی را بیشتر به این رویداد فرهنگی جلب کردند.

رجعت به بهار

دومین دوره نمایشگاه نه در سال ۱۳۶۷ که در سال ۱۳۶۸ و در بهار آن سال از ۸ تا ۲۹ اردیبهشت مصادف با ۷ تا ۱۹ ماه مه ۱۹۸۹ در محل دائمی نمایشگاه‌های بین‌المللی تهران برگزار شد. این نمایشگاه هم بین‌المللی بود و با ۲۵۰ ناشر داخلی با ۱۰ هزار عنوان کتاب و ۳۳۰ ناشر خارجی با ۲۸ هزار عنوان کتاب از ۲۹ کشور جهان میزبان علاقه‌مندان شد. البته پوستر این نمایشگاه نیز به شکل عجیبی فقط به زبان انگلیسی بود و اطلاعات فارسی در اختیار مخاطب قرار نمی‌داد.

سومین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران نیز سال ۱۳۶۹ برگزار شد و پوستر این دوره از جهت اطلاعات در مورد نمایشگاه نسبتا تکمیل‌تر و دوزبانه است. از روی پوستر می‌توان فهمید نمایشگاه در تاریخ ۱۸ تا ۲۸ اردیبهشت در محل دائمی نمایشگاه‌های بین‌المللی تهران برگزار شده است و ساعات بازدید هم ۹ صبح تا ۵ بعداز ظهر بود.

اما پوستر چهارمین دوره نمایشگاه با مولفه‌هایی نسبتا ایرانی طراحی متفاوتی دارد. این دوره از نمایشگاه هم ۱۷ تا ۲۷ اردیبهشت و در محل دائمی نمایشگاه‌ها برگزار شده است. اما اطلاعات زیادی از روی پوستر نمی‌توان یافت.

کتاب و دیگر هیچ

پوستر پنجمین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران نیز شکل و شمایلی متفاوت دارد، پس زمینه مشکی و استفاده از پنج کتاب با رنگ‌های متفاوت که به شکل طولی و صعودی قرار گرفته‌اند نشان دهنده طراحی متنوع‌تری است. این دوره از نمایشگاه از ۱۵ تا ۲۵ اردیبهشت ۱۳۷۱ در محل دائمی نمایشگاه‌های تهران برگزار و اطلاعات برگزاری نمایشگاه غیر از زبان های فارسی و انگلیسی به زبان عربی نیز درج شده است.

ششمین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران نیز ۱۴ تا ۲۴ اردیبهشت ۱۳۷۲ برگزار شد و باز هم کتاب به شکل بارز مشخصه این پوستر بود که به زبان انگلیسی، فارسی و عربی به علاقه‌مندان اطلاع‌رسانی می‌کرد. دوره‌های هفتم، هشتم، نهم، دهم و یازدهم پوسترهای نسبتا مشابهی دارند و مانند دوره ششم کتاب وجه ممیزه و هویت بصری همیشه‌حاضر در این پوسترهاست. نمایشگاه در همه این دوره‌ها در روزهای اردیبهشت و محل دائمی نمایشگاه های تهران برگزار شده و زبان انگلیسی روی پوستر این دوره‌ها همیشه نوشته شده است؛ ولی اطلاعات زبان عربی از روی پوستر حذف شده است. اما عدد ۱۲ روی پوستر و ترکیب آن با جلد کتاب کمی پوستر دوره دوازدهم را متفاوت کرد است که ۱۴ تا ۲۴ اردیبهشت ۱۳۷۸ و در محل دائمی نمایشگاه‌های بین‌المللی تهران آن برگزار شد. دوره سیزدهم نیز از ۱۳ جلد کتاب روی پوستر استفاده شده که ۱۴ تا ۲۴ اردیبهشت ۱۳۷۹ میزبان علاقه‌مندان بود.

رسم عزای اباعبدالله (ع) بر پوستر نمایشگاه

اما دوره پانزدهم که ۱۱ تا ۲۰ اردیبهشت ۱۳۸۰ مصادف با اول ماه مه ۲۰۰۲ و ۷ صفر ۱۴۲۲ هجری قمری در محل دائمی نمایشگاه بین المللی تهران برگزار شد، به مناسبت ایام محرم و صفر به رنگ سرخ درآمده و مزین به علم و علامت عزای اباعبدالله (ع) شده است. ترکیب‌بند مشهور محتشم کاشانی باز این چه شورش است … نیز روی پوستر نوشته شده است. توجه و تمرکز شانزدهمین دوره خانواده است و نقاشی پدری همراه دو فرزند دخترش روی پوستر این دوره دیده می شوند. این دوره از نمایشگاه ۱۴ تا ۲۴ اردیبهشت ۱۳۸۲ در محل دائمی نمایشگاه های تهران برگزار شد.

اما هلال ماهی که روی پوستر هفدهمین دوره دیده می‌شود نشان از آن دارد که دو ماه عزای محرم و صفر که در سال‌های قبل با برگزاری نمایشگاه همزمان شده بود، گذشته است و ماه ربیع الاول فرارسیده است. پس زمینه آبی تیره و درج شعار نمایشگاه یعنی کلمه بخوان و اطلاعات زمانی و مکانی نمایشگاه از دیگر خصوصیات پوستر این دوره است که ۱۴ تا ۲۴ اردیبهشت ۱۳۸۳ در محل دائمی نمایشگاه های تهران برگزار شد.

شاید عنوان ساده ترین و خلوت‌ترین پوستر را به آسانی بتوان به پوستر دوره هیجدهم داد. پوستری با پس زمینه سبز در طیف های رنگی مختلف که تصویری البته محو از ورق زدن کتاب در سمت راست آن نقش بسته است. اطلاعات نمایشگاه نیز در گوشه پایینی راست درج شده است. نمایشگاهی که ۱۴ تا ۲۴ اردیبهشت ۱۳۸۴ و در پایان یک دوره تاریخی و سیاسی ایران برگزار شد.

سال ۱۳۸۵ توسط مقام معظم رهبری سال پیامبر اعظم (ص) نام گذاشته شد و به همین مناسبت روی پوستر نمایشگاه کتاب نیز حدیث اگر علم در ثریا بود، مردانی از فارس بدان می‌رسیدند روی پوستر نوشته شده است و در پس‌زمینه نیز تصویری از مسجد النبی می‌بینیم. این دوره از نمایشگاه ۱۳ تا ۲۳ اردیبهشت ۱۳۸۵ در محل دائمی نمایشگاه‌های بین‌المللی برگزار شد و علاقه‌مندان از ۱۰ صبح تا ۸ بعداز ظهر برای بازدید از نمایشگاه فرصت داشتند.

کوچ نمایشگاه از محل دائمی نمایشگاه‌های بین‌المللی تهران به مصلی

هر چند محل استاندارد و مناسب برگزاری نمایشگاه‌ها در تهران همان محل دائمی نمایشگاه‌ها واقع در اتوبان چمران با چند سالن و دسترسی‌های خوب به نمایشگاه است؛ شلوغی بیش از حد نمایشگاه کتاب و ترافیکی که در بزرگراه‌های اطراف ایجاد می‌کرد باعث شد تا مسئولان از سال ۱۳۸۶ نمایشگاه را در محل مصلی امام خمینی (ره) برگزار کنند که فضای بزرگ‌تر و درهای ورودی بیشتری دارد و در نتیجه ترافیک ناشی از حضور بازدیدکننده‌ها را در محیطی گسترده‌تر می توان مدیریت کرد.

بنابراین بیستمین نمایشگاه کتاب تهران از ۱۲ تا ۲۲ اردیبهشت ۱۳۸۶ و در سال اتحاد ملی و انسجام اسلامی در مصلی امام خمینی (ره) برگزار شد و پوستر این نمایشگاه نیز با طرحی اسلیمی که از یک سو به کتاب تبدیل شده بود، طراحی شد. پس‌زمینه رنگ سبز پررنگ و نوار مشکی پایین نیز بیشتر به هویت اسلامی طرح کمک می‌کرد. این روند در طرح‌هایی نسبتا مشابه در پوسترهای دوره‌های بعد نیز ادامه دارد، طرحی از کتاب، یکی از مولفه‌های نقاشی یا تجسمی اسلامی و شعار سال در گوشه‌ای از تصویر همچنین درج مشخصات نمایشگاه شامل زمان و محل برگزاری آن تا دوره بیست وششم که اندکی متفاوت است و یک کتاب با درختی بزرگ در وسط آن دیده می‌شود. البته این بار شعار سال داخل کتاب گنجانده شده است. بیست و هشتمین دوره نمایشگاه کتاب که ۱۶ تا ۲۶ اردیبهشت ۱۳۹۴ در محل مصلی امام خمینی (ره) برگزار شد، برای اولین بار عمان را به عنوان مهمان ویژه برگزید و معرفی و روند بین‌المللی بودن نمایشگاه کتاب را به شکلی جدی‌تری دنبال کرد.

عزیمت به شهر آفتاب و پوستری که آفتابی شد

حدودا ۱۰ سال بعد از اینکه نمایشگاه کتاب از محل نمایشگاه دائمی به مصلی امام خمینی (ره) کوچ کرد، مجتمع نمایشگاهی شهر آفتاب در کنار آزادراه عوارضی تهران قم افتتاح شد و به دلیل پرهیز از ترافیک درون‌شهری برگزارکنندگان تصمیم گرفتند نمایشگاه کتاب را به شهر آفتاب ببرند. موضوعی که دست‌کم در پوستر آن دوره نمایشگاه در شهر آفتاب به‌خوبی منعکس شد و رنگ زرد و تصویری از خورشید بر پوستر نقش بست. بیست‌ونهمین دوره نمایشگاه کتاب از ۱۵ تا ۲۵ اردیبهشت ۱۳۹۵ در شهر آفتاب پذیرای مهمانان بود.

عنوان شلوغ‌ترین عنوان پوستر هم در میان پوسترهای نمایشگاه به سی‌امین دوره می‌رسد که در آن دوره نمایشگاه از ۱۳ تا ۲۳ اردیبهشت ۱۳۹۶ در شهر آفتاب برگزار شد و ساعت بازدید نیز ۱۰ تا ۲۰ بود. اما شهر آفتاب فقط دو دوره میزبان نمایشگاه بود و از سی‌ویکمین دوره و در سال ۱۳۹۷ نمایشگاه کتاب بار دیگر به مصلی امام خمینی (ره) برگشت. سی‌ودومین دوره نمایشگاه کتاب بار دیگر با توجه به طرح های ایرانی‌ اسلامی و شعار این دوره از نمایشگاه کتاب؛ یعنی خواندن توانستن است، طراحی شده بود. این دوره نیز از ۴ تا ۱۴ اردیبهشت در مصلی امام خمینی (ره) برگزار شد.

بعد از این دوره پوستر دوره سی‌وپنجم نیز تا حدودی متفاوت است؛ رنگ آبی زمینه حس نشاط و چیدمان کتاب‌ها در کنار تنوع رنگین آنها، به شکل یک کتاب گشوده شده و یک خانه با دروازه‌ها و ایوان‌هایی روشن فضایی نسبتا متفاوت را در مقایسه با پوستر دوره‌های قبل نشان می‌دهد. سی و پنجمین دوره نمایشگاه بین المللی کتاب تهران با شعار «بخوانیم و بسازیم» از ۱۹ تا ۲۹ اردیبهشت ۱۴۰۳ در محل مصلی امام خمینی (ره) برگزار شد.

حال که سی‌وششمین دوره این رویداد مهم فرهنگی پایان یافته، رویدادی که قطعا در حافظه تاریخی مردم و علاقه‌مندان کتاب ثبت خواهد شد و نه‌فقط کتاب‌خوانان که طراحان، برگزارکنندگان رویدادهای مشابه، کارشناسان و همه اقشار جامعه در مورد آن و همه وابسته‌های هویتی؛ از جمله هویت بصری و مستندسازی و تصاویر مرتبط با آن نظر خواهند داد.