روایت پیدایش و پذیرش ایزدبانوی آب در کتاب «اَناهیتا»

«احتمالاً آناهیتا از ایزدبانو یا ایزدبانوهای آب‌ها متعلق به مردمان نیاهندواروپایی عهد باستان در دوران ماقبل تاریخ حدود هزاره پنجم قبل از میلاد یا پیشتر از آن ریشه گرفته و در اواخر دوران هخامنشیان در کنار اهورامزدا و میترا به جایگاه یکی از سه خدای اصلی رسیده است. یکی از مهمترین سرودهای اوستا به نام «آبان یشت» در بزرگداشت آناهیتا سروده شده که اهمیت او را در دین زرتشتی نشان می‌دهد. در مسیر این دگرگونی کارکردهای او در مقایسه با سایر ایزدبانوهای پیشین منطقه‌ای که ایرانیان در آنجا سکونت گزیده بودند بیشتر شده است. نمونه‌های گوناگونی از آناهیتای ایرانی را می توان در فرهنگهای دینی سرزمین‌های همسایه از جمله ارمنستان، باکتریا و سغدیه یافت. با ورود اسلام، هر چند آیین پرستش آناهیتا رنگ باخت جنبه‌های گوناگونی از آن در قالب شخصیت‌های زن ایرانی از ادبیات گرفته تا داستان‌های عامیانه و نیز در آیین و رسومی که با آب در ارتباط بودند با افزودن رنگ و بوی اسلامی دوام آورد».

این متن آغازگر مقدمه‌ کتاب یا بهتر بگوییم پژوهشی است به قلم مانیا سعدی‌نژاد که با ترجمه فاطمه شاداب منتشر شده است.

هدف این کتاب بررسی تغییر و تطور این ایزدبانو در طول زمان و مکان های مختلف است تا بتوان در خلال این تحول نقش او را به عنوان یکی از خدایان اصلی ایران درک کرد و دگرگونی دایمی نقش او را در جوامع فرهنگی گوناگونی که در محدوده ایران زمین قرار داشته اند بهتر دریافت.

آناهیتا آنطور که در ادامه مقدمه این کتاب آمده است، از دو جنبه حائز اهمیت است: « یکم او در میان خدایان مذکر پرتعداد برجسته‌ترین ایزدبانوی ایرانیان است که سزاوار پرستش است. دوم، جنبه‌های دیداری او بیش از هر خدای ایرانی دیگری تکامل یافته است: او توانایی تغییر شکل دارد و می‌تواند گاه به شکل ایزدبانو در بیاید و گاه رودخانه باشد و به هر دو شکل توصیف شده است. در اوستا ویژگی‌های جسمانی او با جزئیات و به تفصیل شرح داده شده است. فقط برخی از خدایانی که نامشان در یشت‌ها آمده در قالب اشکال جسمانی مختلف به شکل جانوران و انسان وصف شده اند در نظام اعتقادی ایرانیان برخلاف اسطوره‌های یونانی و منطقه میانرودان که خدایانشان را به شکل انسان تصویر می‌کردند خدایان معمولاً در هیات انسانی تجسم نمی‌یافتند».

یکی دیگر از ویژگی‌های اَناهیتا که در این اثر بر آن تاکید شده آن است که برخلاف خدایان دیگر که به یک گروه خاص اجتماعی تعلق داشتند آناهیتا با هر سه گروه بزرگ اجتماعی ایران باستان طبقه حاکمان/ روحانیان، جنگاوران و تولید کنندگان پیوند داشت. به این ترتیب که او همزمان هم حاکمی روحانی بود، هم خداوند قدرتمندی که جنگاوران را در پناه خویش می‌گرفت و هم ایزدبانوی باروری بود. به این ترتیب آناهیتا با پذیرش ویژگی‌های جدید از خدایان غیر ایرانی و محلی پیشین برای تمام پرستندگان با هر نیاز و خواسته ای که داشتند و در هر سطح اجتماعی ای که بودند کارایی داشت و همین سبب شد که او در جامعه ایرانی نو ظهور جایگاه مهم و یگانه ای بیاید.

کتاب «اَناهیتا» با زیرعنوان «روایت پیدایش و پذیرش ایزدبانوی آب» در هشت بخش نوشته شده است: ایزدبانوان جهان باستان، ایزدبانوان آب در فرهنگ هندواروپایی، اَرِدوی سوره آناهیتا در اوستا، مقایسه اَناهیتا با سایر ایزدبانوان ایرانی، اَناهیتا ایزدبانویی تلفیقی، اَناهیتا در گذر زمان، اَناهیتا در متون پهلوی و در نهایت رد پای اَناهیتا در ایران پس از اسلام. در پایان هر بخش نیست یادداشت‌های مفصل در نظر گرفته شده است.

از آنجا که «اَناهید» اثری پژوهشی است در ابتدا توضیحی درباره نسخه‌برداری دارد و در پایان پس از نتیجه‌گیری و سخن پایانی سه بخش منابع فارسی استفاده شده در ترجمه، کتاب‌شناسی و نمایه را نیز در خود جای داده است.

این کتاب که به مطالعه ارتباط اَناهید با سایر ایزدبانوهای آب و افسانه‌ها و اسطوره‌های مربوط به آب (از جمله اژدها و منجی) می‌پردازد در ۲۶۴ صفحه توسط انتشارات ققنوس منتشر و وارد بازار کتاب شده است.