همبستگی حول محور مشترک «وطن» احساس تنهایی را التیام می‌بخشد

فاطمه زرگر در گفت‌وگو با ایرنا با برشمردن علائم تروما اظهار داشت: اختلال پس از سانحه چهار دسته علامت دارد. نخست این که افرادی که مبتلا به شرایط تروماتیک یا شرایط استرس‌زای شدید می‌شوند، ممکن است این حادثه را مدام با اشکال مختلف تجربه کنند. ممکن است خاطرات آن اتفاق در ذهن‌شان زنده شود یا اصطلاحی که به آن «فلش بک» می‌گویند که در خاطرات جانبازان در فیلم‌ها دیده‌ایم که ناگهان پناه می‌گیرد چون احساس می‌کند این صدای بلند، صدای ترکش است یا فرد تصویری را می‌بیند که انگار آن اتفاق وحشت‌بار دوباره پیش چشمش به نمایش درمی‌آید. در این تجربه دوباره فرد ممکن است که کابوس‌ها یا خواب‌هایی را ببیند که در واقع موضوعاتی مرتبط با آن حادثه آسیب‌زا دارد مثلا خواب‌های جنگ یا آتش‌سوزی را ببیند.

عضو هیات علمی گروه روانشناسی سلامت دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، بیان کرد: بچه‌ها در مورد این علامت تجربه مجدد شرایط پیچیده‌‎تری دارند، در میان بچه‌ها ممکن است ما بازی‌هایی تکراری را ببینیم که محتوای آن آسیب را به نمایش می‌گذارند. مثلا ممکن است ببینیم بچه‌ها مدام هواپیماها را به یکدیگر می‌زنند یا به سطحی یا دیواره‌ای می‌کوبند یا در بازی‌هایشان تصاویر جنگ را به نمایش درمی‌آورند.

این استاد دانشگاه اصفهان ادامه داد: برای بچه‌ها خواب‌هایی که نشانه تجربه مجدد اتفاقات وحشت‌آور است، ممکن است به شکل کابوس‌هایی باشد که بچه از خواب می‌پرد و نمی‌تواند توضیح بدهد که چه خوابی دیده است. حتی اگر بتواند توضیح بدهد هم ممکن است محتوای خواب بچه‌ها به آن حادثه خیلی مرتبط نباشد و چیزی متفاوت بگویند ولی بیشتر اوقات ما می‌بینیم که در میان بچه‌ها نیز این اتفاق می‌افتد این دسته اول علائم در اختلال استرس پس از سانحه یا همان پی تی اس دی است.

نویسنده کتاب «زمینه های آسیب شناسی روانی عوامل خطر ساز در گستره زندگی»، گفت: دسته دوم مواقعی است که فرد اجتناب کردن را آغاز می‌کند. اجتناب از حرف زدن، اجتناب از شنیدن در مورد ماجراهای مرتبط با آن اتفاق و هر نشانه‌ای که فرد را به یاد آن اتفاق می اندازد. از سوی دیگر افراد وقتی مبتلا به پی تی اس دی می‌شوند ممکن است تغییرات منفی در تفکر و خلق و خوی خود پیدا کنند، ممکن است فرد از چیزی لذت نبرد.

وی تصریح کرد: افراد در این حالت گزارش می‌کنند که در جمع هستند ولی لذت نمی‌برند، کارهایی که قبلا دوست داشتم را دیگر دلم نمی‌خواهد انجام بدهم یا یک اتفاق خیلی خیلی مهم که می‌افتد این است که تغییرات تفکری در ما رخ می‌دهد. مثلاً ما احساس می‌کنیم که از بعد این حادثه، دنیا جای خطرناک‌تری است و هر لحظه ممکن است اتفاقی بیفتد که برای من قابل پیش‌بینی نیست یا ممکن است افراد احساس کنند که در شکل‌گیری حادثه مقصر بودند و می‌توانستند کارهای دیگه انجام دهند یا نگاه شان نسبت به اعتمادی که به آدم‌های دیگر دارند خدشه‌دار شود.

زرگر مسئله انسانی را در ایجاد استرس حادثه مهم دانست و ادامه داد: گفته می‌شود پردازش روانی اتفاقاتی که انسان‎‌ها رقم می‌زنند مثل جنگ، گروگان‌گیری، دزدی، سرقت و… چون با یک عامل انسانی مواجه هستیم برای افراد سخت‌تر از شرایطی مثل سیل و زلزله و دیگر بلایای طبیعی است. یک دلیل مهم آن این است که در بلایای طبیعی عاملیت انسانی وجود ندارد ولی اینجا نگاه ما نسبت به اینکه آدم‌ها قابل اعتمادند عوض می‌شود. در شرایط فعلی وقتی ما احساس می کنیم که در امنیت هستیم و ناگهان صبح بیدار شدیم و دیدیم که این اتفاق افتاده، احساس امنیت ما به شدت خدشه‌دار می‌شود چون عامل انسانی در آن شدت زیادی دارد.

این استاد دانشگاه گفت: نهایتاً دسته چهارم علائمی که توی پی تی اس دی وجود دارد این است که افراد در واقع حالت آماده‌باش پیدا می‌کنند و ممکن است که حالت های دیگری مثل اینکه خواب‌شان به هم بریزد اضطراب پیدا کنند، هر صدایی را شبیه صدای ادوات جنگی بشوند. یا هر وسیله‌ای را که مرتبط با آن حادثه تروماتیک و آسیب‌زا بوده بتواند آن‌ها را دستپاچه کند یا در افراد حساسیت بیش از حد ایجاد کند.

وی اضافه کرد: خوشبختانه همه علائم پی تی اس دی برای همه اتفاق نمی‌افتد، یعنی بسته به سابقه رشدی ما بسته به شرایط حمایتی ما، بسته به سن ما، به ویژه سن عامل بسیار مهمی است و گفته می‌شود سن پایین و سن بالا، یعنی خردسالی و کهنسالی، سن خطر هستند. برای اینکه تروما بیشتر اتفاق می‌افتد، به دلیل اینکه بچه‌ها، رشد شناختی کمتری دارند و کهن‌سالان هم در واقع حس‌های مرتبط با استقلال و توانمندی‌شان کاهش پیدا کرده ممکن است که شایع‌تر باشد.

این نویسنده اظهار داشت: اما به هر حال افراد زیادی در شرایط استرس‌زا ممکن است که علائم تروما را نشان ندهند و اصلا درصد اندکی به دلایل مختلف این علائم را ممکن است نشان دهند و اتفاقی که می‌افتد این است که پی تی اس دی می‌تواند بعد از آن حادثه بلافاصله علائمش اتفاق بیفتد و می‌تواند حتی سال‌ها بعد اتفاق بی‌افتد. یعنی به دلایل مختلفی، حتی حادثه دیگری، علائمی که من زمانی دور مثلا ۵ سال پیش تجربه کردم را دوباره زنده کند. از دوستان و آشنایانی که جنگ ایران و عراق را حتی در سنین کم تجربه کرده بودند بسیار شنیدم واکنش‌هایشان افراطی‌تر بود و انگار بالا آمده بود. حتی بعضی‌ها گزارش می‌کردند که ما در بین در این فاصله ۴۰ ساله گاهی خواب‌های مرتبط با جنگ را می‌دیدیم و همیشه از خودمان می‌پرسیدیم چرا این خواب را می‌بینیم؟ نمی‌گویم آن‌ها دچار پی تی اس دی شده بودند ولی به هر حال خاطره‌ آن‌ها از اتفاقی که برای ما استرس‌زاست ممکن که در روان ما بماند.

وی در پاسخ به این سوال که چگونه می توانیم به آرام شدن جامعه کمک کنیم، اظهار داشت: نخست باید آدم‌های دوروبرمان و دوستان‌مان را در نظر بگیریم، تا برسیم به یک جامعه بزرگ‌تر مثل کشورمان. ما می‌توانیم سهم‌ متفاوتی در این زمینه داشته باشیم. اگر شبکه‌های مجازی را دیده باشید افراد در مورد چیزی به‌نام «بردن در جنگ» صحبت می‌کردند و می‌گفتند کسی برنده شده که در این مدت حال او را پرسیده‌اند. بعضی‌ها با این احساس مواجه شده بودند که دوست داشتند کسی به آن‌ها زنگ بزند و حال‌شان را بپرسد؛ یا خودشان به دیگران زنگ بزنند و سراغی بگیرند. در واقع، انگار ما این حس را داشتیم که وقتی کسی سراغ‌ ما را می‌گیرد یا ما به کسی پیام می‌دهیم، نشان می‌دهد که تنها نیستیم.

این استاد روانشناسی ادامه داد: واقعیت این است که حس تنهایی، یک احساس اصیل در انسان‌هاست؛ هم باید باشد، هم می‌تواند آزاردهنده باشد. اینکه ما احساس کنیم «دیگری» وجود دارد، حالا این دیگری ممکن است دوستان‌مان باشند، خانواده‌مان یا حتی آدم‌هایی که گذرا می‌بینیم و حال یکدیگر را می‌پرسیم، در این اوضاع‌واحوال، اهمیت زیادی دارد. یا حتی وقتی گذری می‌نشینیم و گوش می‌کنیم که نگرانی طرف مقابل چیست.

زرگر افزود: شاید یکی از وظایف‌مان در چنین شرایطی این باشد که زیاد وارد تحلیل‌های عمیق سیاسی نشویم که دیگران را هم نگران کنیم. گاهی وقت‌ها، این تحلیل‌ها، در واقع نگرانی‌های شخصی خودمان هستند، اما وقتی گوش شنوایی پیدا می‌کنیم، آن را بیان می‌کنیم. این شاید برای خودمان آرامش بیاورد، اما می‌تواند طرف مقابل را هم به‌شدت مضطرب کند. از طرف دیگر، شاید این اتفاق اخیر، به هر حال در بستر اینکه آدم‌ها، با دیدگاه‌های متفاوت، در جامعه روی یک موضوع به توافق رسیده‌اند، نشان داده که ما یک عِرق وطنی داریم و می‌خواهیم آن را به هر طریقی احساس کنیم. این خود می‌تواند میزان تنهایی فرد را در یک جامعه بزرگ‌تر کاهش دهد. اینکه یک «هسته مرکزی» وجود دارد که ما حول محور آن دست کم بر سر یک چیز توافق داریم و سعی می‌کنیم به خاطر این محور اتحاد برقرار کنیم، مهم است.

این نویسنده بیان داشت: یکی از تغییرات فکری مهمی که در این شرایط اتفاق افتاد، همین نگاه بود: اینکه انگار جامعه می‌تواند با دیدگاه‌های متفاوت، کنار هم بماند و فکر می‌کنم این نیازمند آن است که ما هم در سطح فردی، ارتباط‌مان را با جمع‌های کوچک‌تر حفظ کنیم، و هم در سطح کلان، این انسجام در ساختار سیاسی و اجتماعی کشور تقویت شود و به آن بال و پر بدهیم. گروه‌های مختلف با دیدگاه‌های گوناگون باید بتوانند از نظر فکری در جامعه بقا داشته باشند.

وی اضافه کرد: در شرایط فعلی، پیگیری مداوم اخبار جنگ، خودش هم می‌تواند استرس افراد را بالا نگه دارد، چه در فضای خانواده، چه در سطح فردی. کمی کاهش دادن پیگیری اخبار مربوط به جنگ، در دوره‌آ پس از آن، می‌تواند کمک‌کننده باشد. واقعیت این است که دریافت این اخبار، به‌نوعی پاداش‌دهنده است؛ یعنی باعث افزایش دوپامین در بدن می‌شود و ما از آن لذت می‌بریم. برای همین است که ممکن است ساعت‌ها در شبکه‌های اجتماعی مثل اینستاگرام بچرخیم. بنابراین، یکی دیگر از توصیه‌ها این است که میزان دریافت اخبار را از مبادی مختلف، کمی کاهش دهیم تا استرس‌ها چه در سطح فردی و چه خانوادگی، کمتر شود.

فاطمه زرگر مولف، مترجم و تدوینگر آثاری چون، «اختلال فشار روانی پس از سانحه»، «مقدمه‌ای بر نسل سوم درمان‌های شناختی- رفتاری»، «زمینه های آسیب شناسی روانی عوامل خطر ساز در گستره زندگی»، «درمان اختلال پانیک و گذرهراسی»، « اختلال شخصیت وابسته»، « اختلال دوقطبی»، «هویت و معنویت: مروری بر نظریه های روانشناختی با تاکید بر هویت معنوی» و… بوده و با ناشرانی چون ارجمند، دانژه، قطره، نیوند، نهال فریدن و… همکاری داشته است.