«شوکه»؛ شوکران جنگل بلوط

به گزارش خبرنگار ایرنا، امروز در ایلام و زاگرس شوکه را نباید فرآورده‌ خوراکی پرخاصیت دانست، بلکه «شوکران»ی است که جان سبزترین میراث زیست بوم ایران را می‌ستاند و به بهای مرگ بلوط تمام می‌شود.

زخم پنهان بر پیکر بلوط‌

در روزهایی که زاگرس هنوز از تب آتش‌سوزی‌های پی‌درپی آرام نگرفته، پدیده‌ای دیگر در سکوت درختان جان آن‌ها را می‌مکد. برداشت صمغ بلوط یا همان «شوکه» که روزگاری تنها نشانه‌ای از شیره‌ طبیعی و محدود در تنه درختان بود، امروز به یکی از تهدیدهای تازه‌ زیست‌بوم زاگرس تبدیل شده است.

به گفته‌ یکی از کارشناسان باسابقه منابع طبیعی ایلام، درختان بلوط تنها در شرایط ویژه زیستی و استرس‌های محیطی اقدام به ترشح این شیره می‌کنند، اما بریدن شاخه‌ها و غلاف میوه بلوط برای افزایش برداشت شوکه در عمل صدور حکم مرگ تدریجی درخت را دارد.

عبدالصالح شوهانی می‌گوید که در هر کلاهک میوه جریان حیاتی بلوط مختل می‌شود و این درخت ممکن است سال‌ها بایستد، اما در واقع از درون مرده است.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری ایلام نبز با هشدار نسبت به برداشت غیرمجاز گیاهان دارویی و جنگلی در مناطق کوهستانی استان گفت که بر اساس تبصره هفت قانون اصلاح ماده سه قانون حفاظت و بهره‌برداری از جنگل‌ها و مراتع کشور (مصوب ۱۷ فروردین ۱۳۷۶) هرگونه برداشت، حمل، خرید و فروش محصولات مرتعی و جنگلی بدون مجوز رسمی ممنوع است.

یاسم خان‌محمدی اظهار کرد که برداشت بی‌ضابطه گیاهان دارویی و جنگلی، افزون بر تخریب پوشش گیاهی و خاک، تعادل زیستی رویشگاه‌های زاگرس را نیز تهدید می‌کند.

وی با اشاره به این‌ که این قانون همه گونه‌های مرتعی و گیاهان دارویی ارزشمند استان را دربر می‌گیرد، گفت: محصولاتی نظیر آنغوزه شیرین، باریجه، کلپوره، کنگر، ریواس، موسیر، آویشن (کاکوتی)، چای چوپان، سریش، بومادران، زیره سیاه، وشاء و کتیرا به‌همراه میوه‌ها و گل‌های درختان جنگلی از جمله بادام کوهی، پسته وحشی (بنه)، زرشک وحشی، سماق، زالزالک و نسترن وحشی مشمول این قانون قرار دارند.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری ایلام افزود: بهره‌برداری از این منابع تنها با اخذ مجوز رسمی از اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان امکان‌پذیر است و هرگونه فعالیت بدون مجوز، تخلف محسوب می‌شود.

وی با تأکید بر لزوم همکاری مردم و بهره‌برداران محلی در حفاظت از منابع طبیعی، یادآور شد: شهروندان در صورت مشاهده تخلف یا برداشت غیرمجاز می‌توانند موارد را از طریق تماس با شماره ۱۵۰۴ (کد امداد جنگل و مرتع) یا سامانه ملی اطلاع‌رسانی منابع طبیعی به شماره ۱۳۹ گزارش دهند.

خان‌محمدی یادآور شد که منابع طبیعی، یادگار سبز نسل‌های گذشته است و تنها با رعایت قوانین و مشارکت مردم می‌توان آن را برای فرزندان آینده حفظ کرد.

او از عموم مردم خواست با گزارش‌دهی، همکاری و مسئولیت‌پذیری در مقابل آیندگان مانع از نابودی سرمایه‌های طبیعی استان شوند.

از نان سفره تا نابودی ریشه‌ها

برداشت شوکه برای برخی خانوارهای روستایی و عشایری مناطق کوهستانی ایلام، منبع فصلی برای تأمین زیست و درآمد است، اما کارشناسان می‌گویند که این برداشت‌ها بدون نظارت و آموزش به قیمت نابودی سرمایه‌ای جبران‌ناپذیر به نام درخت بلوط تمام می‌شود.

جمال اسکندری از فعالان محیط زیست هم در این‌ باره می‌گوید: کسانی که شوکه جمع می‌کنند تصور دارد صمغ درخت مثل شیر گاو است و دوباره تولید می‌شود، در حالی که این گونه نیست و بریدن هر شاخه بلوط زخمی است که دیگر بسته نمی‌شود و درخت برای ترمیم همان زخم همه انرژی خود را صرف می‌کند و در برابر گرما، آفات و کم‌آبی بی‌دفاع می‌شود.

بر پایه برآوردهای منابع طبیعی، در سال‌های اخیر سطح قابل توجهی از جنگل‌های ایلام به دلیل خشکی ثانویه و آفات چوب‌خوار آسیب دیده‌اند و برداشت غیرمجاز شوکه می‌تواند این روند را شدت دهد.

بلوط؛ میراثی زنده نه منبع مصرفی

جنگل‌های بلوط هم بخشی از زیست‌بوم طبیعی زاگرس‌اند و هم ریشه‌های فرهنگی و تاریخی زندگی مردم این دیار را نیز در خود جای داده‌اند، از سایه‌ آن‌ها در دامنه‌ها گرفته تا برگ و میوه و چوب‌شان همواره با زیست بومی مردمان زاگرس درهم تنیده بوده‌اند.

با این حال، در نگاه کوتاه‌مدت اقتصادی گاه این درختان تنها به منبعی برای برداشت آنی تبدیل شده‌اند؛ غافل از آن‌ که خشکیدن هر بلوط زنجیره‌ای از زیست را از خاک تا آسمان می‌گسلد.

مدیرکل محیط زیست ایلام در این باره می‌گوید که بلوط، نگهبان خاموش خاک و آب است و نابودی آن به منزله گسستن سد طبیعی در برابر فرسایش، سیلاب و بیابان‌زایی است.

محمد محمدی توضیح می‌دهد که ارزش واقعی هر درخت زنده بلوط چندین برابر کل برداشت‌های فصلی از شوکه است.

ضرورت آموزش و مشارکت جوامع محلی

اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان ایلام اعلام کرده است که با هدف کنترل این پدیده طرح‌های آموزشی برای جوامع محلی و دهیاران در حال اجراست.

بر پایه این طرح‌ها، بهره‌برداری از شوکه تنها در قالب مطالعه و با نظارت کارشناسان مجاز خواهد بود.

با این حال کارشناسان تأکید دارند که برخورد قانونی به‌ تنهایی کافی نیست و تا زمانی که جایگزین اقتصادی پایدار برای روستاییان فراهم نشود، بریدن شاخه و کلاهک میوه بلوط‌ها ادامه خواهد یافت.

شوهانی از کارشناسان منابع طبیعی ایلام ادامه می‌دهد: اگر بتوانیم از همان شیره برای تولید دارو یا محصولات بهداشتی در کارگاه‌های محلی استفاده کنیم، می‌توان ارزش اقتصادی آن را حفظ کرد بدون آن‌ که درخت آسیب ببیند بنابراین مردم اگر احساس کنند در امر حفظ جنگل سود هم به دست می‌آورند، دیگر تیشه به ریشه نمی‌زنند.

بلوط خاطره‌ای از ایستادگی

جنگل‌های ایلام در سکوت روایت‌گر ایستادگی‌اند؛ درختانی که سده‌ها با خشکسالی، باد و آتش زیسته‌اند و هنوز قامت خود را خم نکرده‌اند، این بار دشمن از درون آمده است، از دستان انسان‌هایی که شاید ناآگاهانه برای یک لقمه نان جان زمین را می‌گیرند.

زاگرس با بلوط‌هایش زنده است و هر قطره شوکه اگر بی‌رحمانه از زخم درخت جاری شود، گامی به‌ سوی خاموشی این زیستگاه دیرینه است.

بلوط‌های ایلام هنوز نفس می‌کشند اما نفس‌شان به شماره افتاده است، شوکه شاید برای برخی «شهد» باشد، اما برای زمین، همان شوکرانی است که از ریشه‌ها آغاز می‌شود و به جان آینده می‌رسد.

در دهه‌های گذشته برداشت بی‌رویه و فروش غیرمجاز گیاهان دارویی در برخی رویشگاه‌های استان موجب کاهش تنوع طبیعی و فرسایش خاک شده است در این میان تاکنون بیش از ۳۵۰ گونه گیاهی دارویی، خوراکی و صنعتی در استان ایلام شناسایی شده است.

شوکه شیره درخت بلوط است که در مناطق مختلف جنگلی زاگرس به ویژه در بخش شمالی استان ایلام به این نام خوانده می‌شود، این ماده که از میوه، کلاهک و شاخ و برگ درخت بلوط به صورت کریستال‌های سفید رنگ تراوش می‌شود، پس از جمع‌آوری و فرآوری تبدیل به شیره‌ای تیره، غلیظ و بسیار شیرین می‌شود که به آن در گویش کردی ایلامی «شوکه» می‌گویند، در زبان پارسی به این کریستال‌ها پیش از فرآوری «گز علفی» گفته می‌شود.

با این اوصاف و با آغاز فصل پاییز افراد سودجو به صورت گروهی به دامن طبیعت جنگل‌های بلوط می‌روند و اقدام به سرشاخه زنی و از بین بردن درختان و میوه بلوط در سراسر استان ایلام می‌کنند، اقدامی که طبیعت زاگرس را تا آستانه نابودی برده است.

یکی از کارهای این متخلفان برداشت شوکه از درختان بلوط است و جالب این که بسیاری به دلیل ناآگاهی آن را جرم نمی‌دانند در حالی که برداشت شوکه جرم است و در صورت بروز آن با متخلفان برخورد قانونی می‌شود.

ممنوعیت برداشت گیاهان دارویی و جنگلی

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری ایلام با هشدار نسبت به برداشت غیرمجاز گیاهان دارویی و جنگلی در مناطق کوهستانی استان گفت که بر اساس تبصره هفت قانون اصلاح ماده سه قانون حفاظت و بهره‌برداری از جنگل‌ها و مراتع کشور (مصوب ۱۷ فروردین ۱۳۷۶) هرگونه برداشت، حمل، خرید و فروش محصولات مرتعی و جنگلی بدون مجوز رسمی ممنوع است.

یاسم خان‌محمدی اظهار کرد که برداشت بی‌ضابطه گیاهان دارویی و فرآورده‌های جنگلی افزون بر تخریب پوشش گیاهی و خاک، تعادل زیستی رویشگاه‌ زاگرس را نیز تهدید می‌کند.

وی با اشاره به این‌ که این قانون همه گونه‌های مرتعی، گیاهان دارویی و درختان ارزشمند استان را دربر می‌گیرد، گفت: محصول‌هایی نظیر آنغوزه شیرین، باریجه، کلپوره، کنگر، ریواس، موسیر، آویشن (کاکوتی)، چای چوپان، سریش، بومادران، زیره سیاه، وشا و کتیرا به‌ همراه میوه‌ها و گل‌های درختان جنگلی از جمله بادام کوهی، بلوط، پسته وحشی (بنه)، زرشک وحشی، سماق، زالزالک و نسترن وحشی مشمول این قانون قرار دارند.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری ایلام افزود: بهره‌برداری از این منابع تنها با اخذ مجوز رسمی از اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان امکان‌پذیر است و هرگونه فعالیت بدون مجوز، تخلف محسوب می‌شود.

وی با تأکید بر لزوم همکاری مردم و بهره‌برداران محلی در حفاظت از منابع طبیعی، یادآور شد: شهروندان در صورت دیدن تخلف یا برداشت غیرمجاز می‌توانند موارد را در تماس با شماره ۱۵۰۴ (کد امداد جنگل و مرتع) یا سامانه ملی اطلاع‌رسانی منابع طبیعی به شماره ۱۳۹ گزارش دهند.

خان‌محمدی یادآور شد که منابع طبیعی یادگار سبز نسل‌های گذشته است و تنها با رعایت قوانین و مشارکت مردم می‌توان آن را برای فرزندان آینده حفظ کرد.

او از همگان خواست با گزارش‌دهی، همکاری و مسئولیت‌پذیری مانع از نابودی سرمایه‌های طبیعی استان به ویژه بلوطستان‌ها شوند.

«شوکه» شوکران جنگل‌های بلوط چیست؟

میوه تازه‌ رسیده بلوط در ابتدای پاییز مقداری شکرریزی دارد که باور عمومی در استان این است که برداشت این محصول و فرآوری آن به‌ عنوان ماده‌ای دارویی یا خوراکی مفید است.

بر پایه مطالعه‌های تازه علمی، شوکه که در باور عمومی مردم استان‌های زاگرس‌نشین ماده‌ای دارویی و خوراکی پنداشته می‌شود در حقیقت حاصل واکنش دفاعی درخت بلوط در برابر حمله حشرات و آفات است.

عبدالرضا محمدی دانشجوی دکترای علوم زیستی جنگل، در این باره می‌گوید که نتیجه آزمایش‌ها نشان می‌دهد این ماده بدون ترکیب دارویی مؤثر است و حتی می‌تواند به دلیل وجود قارچ‌ها و میکروارگانیسم‌ها برای تندرستی انسان زیان‌آور و مضر باشد.

این دانشجوی دکترای علوم زیستی جنگل افزود: حشرات با نیش‌زدن درخت و تخم‌گذاری در بافت‌های زنده باعث می‌شوند درخت برای دفاع از خود ماده‌ای شهد مانند ترشح کند، تجمع این مواد در گذر زمان باعث شکل‌گیری توده‌ای سفید، سفت و چوبی به‌ نام «شوکۀ بلوط» می‌شود.

وی توضیح داد: داده‌های آزمایش‌ها در یکی از آزمایشگاه‌ها نشان داد که این ماده تنها شامل مقدار کمی ترکیبات قندی و پنج نوع کیک (قارچ و میکروارگانیسم فعال) است که برای تندرستی انسان مضر هستند و هیچ‌گونه ترکیب دارویی مؤثری در آن دیده نشده است.

دانشجوی دکترای علوم زیستی جنگل و معاون پژوهشی جهاد دانشگاهی ایلام ادامه داد: برخلاف باور همگانی، شوکۀ بلوط خاصیت دارویی ندارد و حتی ممکن است در صورت مصرف به‌ دلیل وجود قارچ‌ها و آلودگی‌های ثانویه برای تندرستی زیان‌آور باشد.

محمدی اظهار کرد که افزون بر این، برداشت شوکه از درخت بلوط با ابزارهای فلزی یا ضربه می‌تواند به شاخه‌های زنده آسیب بزند و مسیر نفوذ آفات و قارچ‌ها را باز کند، که در بلندمدت منجر به ضعف و خشکیدگی درختان بلوط می‌شود.

وی تاکید کرد: لازم است نگاه سنتی نسبت به شوکۀ بلوط با یافته‌های علمی روز اصلاح شود، زیرا این باور نادرست نه‌ تنها برای سلامت انسان مفید نیست، بلکه به تخریب و ناپایداری جنگل‌های ارزشمند زاگرس نیز دامن می‌زند.

فرهنگ‌سازی؛ کلید طلایی نجات جنگل‌های بلوط

در این میانه، نقش فرهنگ‌سازی به عنوان موثرترین و پایدارترین راهکار بسیار مهم و پررنگ‌ است، قوانین و برخوردهای قهری اگرچه ضروری هستند، اما به تنهایی نمی‌تواند به عنوان سدی در برابر سیلاب بی‌توجهی عمل کنند.

آنچه می‌تواند معادله را به سود طبیعت تغییر دهد نهادینه کردن حس مالکیت همگانی و مسئولیت پذیری در قبال محیط زیست است‌ و نخستین گام در فرهنگ‌سازی، جایگزینی باورهای کهن و نادرست با داده‌های علمی است.

اطلاع‌رسانی گسترده از سوی رسانه‌های محلی، شبکه‌های اجتماعی و برگزاری کارگاه‌های آموزشی در مدارس و برای جوامع محلی می‌تواند این پیام را برساند که شوکه‌گیری منجر به نابودی درختان بلوط می‌شود.

به یقین می‌توان گفت که حفاظت از این سرمایه‌های ملی تنها با همکاری مردم ممکن است و فرهنگ‌سازی باید به گونه‌ای باشد که هر شهروند خود را نگهبان جنگل بداند و اعلام تخلفات به مراجع قانونی وظیفه‌ای ملی تلقی شود.

برای کسانی که به دلایل معیشتی به برداشت محصولاتی مانند شوکه روی می‌آورند باید چاره‌اندیشی کرد، توسعه بوم‌گردی پایدار، معرفی و کشت گیاهان دارویی جایگزین و ایجاد مشاغل سبز می‌تواند انگیزه‌های اقتصادی برای تخریب را کاهش دهد.

جنگل‌های بلوط زاگرس به عنوان مهم‌ترین ذخیره‌گاه زیستی در ایران ریه‌های تنفسی، حافظان خاک در برابر سیلاب و زیست‌بوم گونه‌های بی‌شماری جانداران مانند سنجاب هستند، نجات آنها نیازمند اراده‌ای ملی و سرمایه‌گذاری فرهنگی است.

فرهنگی پیشرو که در آن احترام به زندگی درختان بلوط احترام به زندگی فرزندان‌مان و نسل‌های آینده قلمداد شود